Θεματικές ενότητες

Το έργο χωρίζεται σε πέντε θεματικές ενότητες.

  1. Το θεμελιώδες δικαίωμα στο περιβάλλον και η Ε.Ε.
  2. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η διατήρηση και αειφορική χρήση της βιολογικής ποικιλότητας
  3. Ανθρώπινα δικαιώματα και κλιματική αλλαγή
  4. Διαγενεακά δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των παιδιών, και περιβάλλον
  5. Προκλήσεις στην πράξη

Α. Το θεμελιώδες δικαίωμα στο περιβάλλον και η ΕΕ

Ο πρώτη θεματική ενότητα θα λειτουργήσει ως εισαγωγή στην έννοια του θεμελιώδους δικαιώματος σε ένα υγιές, ασφαλές περιβάλλον. Η έννοια των περιβαλλοντικών δικαιωμάτων θα παρουσιαστεί μέσω της ανάπτυξης του πλαισίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ένα εγχειρίδιο, που αναπτύχθηκε στα πρώτα στάδια της εφαρμογής του έργου, θα χρησιμοποιηθεί για να παρουσιάσει, με απλά λόγια, την έννοια, την ιστορική εξέλιξη και το τρέχον πλαίσιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συνδέοντάς τα με την ιδέα των περιβαλλοντικών δικαιωμάτων.

Αυτό το εγχειρίδιο θα τροφοδοτήσει την ανάλυση των υφιστάμενων οδηγιών και κατευθυντήριων γραμμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το περιβάλλον, αναπτύσσοντας το θεωρητικό πλαίσιο και εμπλουτίζοντας τη συζήτηση για τα συγκεκριμένα υπό ανάλυση θέματα. Το εγχειρίδιο θα παρουσιαστεί κατά την πρώτη προγραμματισμένη συνάντηση του έργου.

Β. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η προστασία και αειφορική χρήση της βιολογικής ποικιλότητας

Η βιολογική ποικιλότητα αναφέρεται σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. Ο όρος δεν καλύπτει μόνο την ποικιλότητα των ειδών, αλλά και τη γενετική και οικοσυστημική ποικιλότητα. Αναφέρεται λοιπόν στην ποικιλία διαφορετικών ειδών, συμπεριλαμβανομένων φυτών, ζώων, μυκήτων και μικροοργανισμών. την ποικιλία των γονιδίων σε όλα αυτά τα είδη · και τους διαφορετικούς βιότοπους τους. Η βιοποικιλότητα, το αποτέλεσμα δισεκατομμυρίων ετών εξέλιξης, διαμορφώνεται από φυσικές διαδικασίες και αλληλεπιδράσεις μεταξύ ανθρώπων και περιβάλλοντος. Είναι η πηγή των βασικών πόρων και των οικοσυστημικών υπηρεσιών που συντηρούν την ανθρώπινη ζωή, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής τροφίμων, του καθαρισμού του αέρα και του νερού, και της κλιματικής σταθεροποίησης. Η βιοποικιλότητα υποστηρίζει άμεσα ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η γεωργία, η δασοκομία, η αλιεία και ο τουρισμός. Υποστηρίζει έτσι την ανθρώπινη ευημερία και τον βιοπορισμό, και την πλήρη άσκηση ενός ευρέος φάσματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων στη ζωή, την υγεία, τα τρόφιμα, το νερό και τον πολιτισμό.

Η ταχεία απώλεια της βιοποικιλότητας στην εποχή μας, που υπολογίζεται ότι είναι 100 έως 1000 φορές υψηλότερη από το φυσικό ρυθμό εξαφάνισης των ειδών, έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη ευημερία και στην εφαρμογή του πλαισίου των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Το πλαίσιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τη σειρά του μπορεί συμβάλει στην διασφάλιση της συνοχής των πολιτικών για την προστασία της βιοποικιλότητας.

Η τρέχουσα Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρεται ρητά στο μελλοντικό της όραμα (έως το 2050) στην προστασία, αποκατάσταση και αποτίμηση της εγγενούς αξίας της βιοποικιλότητας, καθώς και στην ουσιαστική συμβολή της στην ανθρώπινη ευημερία. Η σύνδεση του πλαισίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων με το πλαίσιο βιοποικιλότητας θα προσφέρει αμοιβαία οφέλη, διασφαλίζοντας πρωτίστως ότι οι εκτιμήσεις για τη βιοποικιλότητα θα βρεθούν στο επίκεντρο στον μελλοντικό προγραμματισμό ανάπτυξης. Τα αποτελέσματα αυτού του τμήματος του έργου θα τροφοδοτήσουν τον υπάρχοντα διάλογο πολιτικής, ενημερώνοντας τη σχετική λήψη αποφάσεων σχετικά, και μεταξύ άλλων, με τους μελλοντικούς στόχουςκαι τα οράματα των στρατηγικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη βιοποικιλότητα.

Γ. Ανθρώπινα Δικαιώματα και κλιματική αλλαγή

Πριν από έντεκα χρόνια, το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ενέκρινε το πρώτο του ψήφισμα για την κλιματική αλλαγή και τα ανθρώπινα δικαιώματα, στο οποίο υπογράμμισε την ανησυχία του ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί άμεση και εκτεταμένη απειλή για τους ανθρώπους και τις κοινότητες σε όλο τον κόσμο και έχει επιπτώσεις στην πλήρη απόλαυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Έκτοτε, ένας αυξανόμενος όγκος βιβλιογραφίας επικεντρώνεται στο ζήτημα, υποδεικνύοντας ότι οι δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην αποτελεσματική άσκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ειδικά από τους ήδη ευάλωτους. Η σημασία της προοπτικής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην κλιματική δράση έχει τονιστεί επανειλημμένα σε διεθνή φόρουμ.

Κατά τη διάρκεια της κεντρικής διάσκεψης των συμβαλλομένων μερών της Σύμβασης Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή στο Παρίσι το 2015, η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα τόνισε ότι η επείγουσα δράση για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής είναι απαραίτητη για την εκπλήρωση των υποχρεώσεων των κρατών βάσει του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η επακόλουθη Συμφωνία του Παρισιού, στην οποία η Ευρωπαϊκή Ένωση έπαιξε καταλυτικό ρόλο κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, αναφέρεται ρητά στα ανθρώπινα δικαιώματα στο προοίμιό της. «Τα μέρη θα πρέπει, όταν αναλαμβάνουν δράση για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, να σέβονται, να προωθούν και να εξετάζουν τις αντίστοιχες υποχρεώσεις τους για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα δικαιώματα στην υγεία, τα δικαιώματα των αυτόχθονων λαών, των τοπικών κοινοτήτων, των μεταναστών, των παιδιών, των ατόμων με αναπηρία και των ατόμων σε ευάλωτες καταστάσεις και το δικαίωμα στην ανάπτυξη, καθώς και την ισότητα των φύλων, την ενδυνάμωση των γυναικών και την ισότητα μεταξύ των γενεών».

Η ΕΕ είχε στρατηγικό ρόλο κατά τη διαπραγμάτευση και την επίτευξη της Συμφωνίας του Παρισιού. Η Ευρωπαϊκή μακροπρόθεσμη στρατηγική για μια σύγχρονη, κλιματικά ουδέτερη οικονομία, όπως εκφράζεται στο έγγραφο μακροπρόθεσμου οράματος “Ένας καθαρός πλανήτης για όλους”, το οποίο παρέχει το πλαίσιο για τη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το κλίμα έως το 2050, ευθυγραμμίζεται με τη συμφωνία του Παρισιού.

Το έγγραφο προειδοποιεί ότι η κλιματική αλλαγή θα μπορούσε «να έχει σοβαρές συνέπειες στην παραγωγικότητα της Ευρωπαϊκής οικονομίας, στις υποδομές, στην παραγωγή τροφίμων, στη δημόσια υγεία, στη βιοποικιλότητα και στην πολιτική σταθερότητα». Καθιερώνει περαιτέρω τους δεσμούς με την άσκηση βασικών δικαιωμάτων, δηλώνοντας ότι η κλιματική αλλαγή «θα μπορούσε να υπονομεύσει την ασφάλεια και την ευημερία με την ευρύτερη έννοια, βλάπτοντας τα οικονομικά, διατροφικά, υδάτινα και ενεργειακά συστήματα, και ως εκ τούτου να προκληθούν περαιτέρω συγκρούσεις και μεταναστευτικές πιέσεις».

Δ. Διαγενεακά δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων του παιδιού και περιβάλλον

Οι αδιαμφισβήτητοι δεσμοί μεταξύ της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της πλήρους άσκησης των δικαιωμάτων των παιδιών έχουν αναγνωριστεί εδώ και καιρό σε διεθνές επίπεδο. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναφέρει ρητά την ανάγκη για «παροχή επαρκών θρεπτικών τροφίμων και καθαρού πόσιμου νερού, λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους από τη μόλυνση του περιβάλλοντος».

Πρόσφατα, οι δεσμοί μεταξύ της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της άσκησης των δικαιωμάτων των παιδιών ήρθαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Τα συμπεράσματα τόσο του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων όσο και του Ειδικού Εισηγητή είναι ενδεικτικά του status quo. «Συνολικά, καμία ομάδα δεν είναι πιο ευάλωτη σε περιβαλλοντικές βλάβες από τα παιδιά (άτομα κάτω των 18 ετών), τα οποία αποτελούν το 30% του παγκόσμιου πληθυσμού. Η περιβαλλοντική βλάβη έχει ιδιαίτερα σοβαρές επιπτώσεις σε παιδιά ηλικίας κάτω των πέντε ετών».

Ο αυξανόμενος όγκος της βιβλιογραφίας βεβαιώνει ότι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος επηρεάζει την άσκηση ενός ευρέος φάσματος δικαιωμάτων των παιδιών. Ο κατάλογος περιλαμβάνει δικαιώματα στη ζωή, στην υγεία, στην ανάπτυξη, σε επαρκές βιοτικό επίπεδο, στο παιχνίδι και στην ψυχαγωγία, στη μη διάκριση, στην εκπαίδευση και στον πολιτισμό.

Επιπλέον, τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων που δεν έχουν ακόμη γεννηθεί, θέτουν πρόσθετες προκλήσεις. Από τη μία πλευρά, σχεδόν κάθε σημαντική πολυμερής περιβαλλοντική συμφωνία ή διαδικασία για τη βιώσιμη ανάπτυξη υπογραμμίζει τις πιθανές επιπτώσεις της περιβαλλοντικής βλάβης στις μελλοντικές γενιές. Από την άλλη, το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βασίζεται πρωτίστως στα ατομικά δικαιώματα που αναφέρονται σε φυσικά πρόσωπα. 

Η «μακροπρόθεσμη» προοπτική στις διεθνείς περιβαλλοντικές συμφωνίες για αειφορική ανάπτυξη σπάνια υπερβαίνει το 2100. Καθώς έχουμε ήδη εισέλθει στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, αυτό σημαίνει στην πράξη ότι πολλά από τα παιδιά που γεννιούνται σήμερα θα ζουν το 2100, δηλαδή «μακροπρόθεσμα», και ως εκ τούτου τα δικαιώματα των μελλοντικών γενιών είναι αλληλένδετα με τα δικαιώματα των παιδιών. Η φιλοδοξία του έργου είναι να αντιμετωπίσει με σαφήνεια αυτόν τον μάλλον θολό δεσμό.

Σε επίπεδο πολιτικής, η Ευρωπαϊκή Ένωση προώθησε ενεργά τα δικαιώματα των παιδιών. Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού έχει επικυρωθεί από όλες τις χώρες της ΕΕ. Το άρθρο 3 παράγραφος 3 της Συνθήκης ΕΕ θέτει ως στόχο της ΕΕ την προώθηση της προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ εγγυάται την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού μέσω των θεσμικών οργάνων και των κρατών της ΕΕ όταν εφαρμόζουν το Ευρωπαϊκό δίκαιο.

Το έργο στοχεύει να συνεισφέρει στο εν εξελίξει έργο της ΕΕ για τα δικαιώματα των παιδιών, δίνοντας έμφαση στη σχέση μεταξύ της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της εκπλήρωσης των σχετικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ε. Προκλήσεις στην πράξη και σύνοψη του έργου

Αυτό το τμήμα θα αναλύσει συγκεκριμένες προκλήσεις σχετικές με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την προστασία του περιβάλλοντος. Αυτές περιλαμβάνουν περιπτώσεις όπως οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες και οι υπερασπιστές περιβαλλοντικών δικαιωμάτων, καθώς και συγκεκριμένες αμφιλεγόμενες αποφάσεις που σχετίζονται με την τοπική ανάπτυξη.

Οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες, ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει «άτομα που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον παραδοσιακό τους βιότοπο, προσωρινά ή μόνιμα, λόγω μιας σημαντικής περιβαλλοντικής διατάραξης (φυσική ή/και που έχει προκληθεί από ανθρώπους) που θέτει σε κίνδυνο την ύπαρξή τους ή/και επηρεάζει σοβαρά την ποιότητα της ζωής τους», έχει προσελκύσει την προσοχή εδώ και τουλάχιστον δύο δεκαετίες. Παρά τη συνεχιζόμενη συζήτηση σχετικά με τις τυπολογίες και τις δυσκολίες σχετικά με την επιβεβαίωση μιας μοναδικής αιτίας σε περιπτώσεις μετανάστευσης, είναι αναμφισβήτητο ότι η αυξανόμενη πίεση που προκαλείται από την κλιματική αλλαγή, την απώλεια βιοποικιλότητας και την εξάπλωση της ερημοποίησης, απαιτεί περαιτέρω προσπάθειες και πρόσθετη αναλυτική εργασία για την ενημέρωση της μελλοντικής λήψης αποφάσεων. Πρόσφατα, η Πρωτοβουλία Nansen αποτέλεσε μια συμβουλευτική διαδικασία που στοχεύει στην ανάπτυξη μιας ατζέντας προστασίας για τους εκτοπισμένους που έχουν πληγεί από περιβαλλοντικές καταστροφές σχετιζόμενες με την κλιματική αλλαγή. Η ΕΕ συμμετέχει άμεσα στην πρωτοβουλία Nansen και έχει επίσης συμβάλλει σε ερευνητικές προσπάθειες για την παροχή πρόσθετης σαφήνειας στο θέμα των περιβαλλοντικών προσφύγων.

Ο «υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει ανθρώπους που, ατομικά ή με άλλους, ενεργούν για την προώθηση ή την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. «Υπερασπιστής περιβαλλοντικών δικαιωμάτων» ή «υπερασπιστής του περιβάλλοντος» είναι το άτομο που υπερασπίζεται τα περιβαλλοντικά δικαιώματα, όταν απειλείται η άσκηση αυτών των δικαιωμάτων. Η ολοένα και πλουσιότερη βιβλιογραφία δείχνει ότι οι παραβιάσεις των περιβαλλοντικών δικαιωμάτων, αν και διαφέρουν σημαντικά ανά περιοχή, έχουν αυξηθεί παγκοσμίως λόγω του μεγαλύτερου ανταγωνισμού για πεπερασμένους φυσικούς πόρους, της ανεπάρκειας ή της περιορισμένης εφαρμογής των περιβαλλοντικών νόμων και της διαφθοράς. Πρόσφατες εργασίες εξετάζουν, μεταξύ άλλων, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι υπερασπιστές του περιβάλλοντος, ιδιαίτερα οι γυναίκες, τις παραβιάσεις από μη κρατικούς φορείς και τον αντίκτυπο της σχετικής νομοθεσίας. Μια έκθεση του 2016 σχετικά με τις παγκόσμιες δολοφονίες υπερασπιστών γης και περιβάλλοντος εκτιμά ότι «σχεδόν τέσσερις άνθρωποι δολοφονούνται κάθε εβδομάδα προστατεύοντας τη γη τους και τον φυσικό κόσμο από βιομηχανίες όπως η εξόρυξη, η υλοτομία και η βιομηχανία αγροτικών προϊόντων».

Σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, η  εφαρμογή των προσεγγίσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ένα υγιές περιβάλλον θα αναλυθεί έναντι των αποφάσεων διαχείρισης που σχετίζονται με την περίπτωση εξορυκτικών δραστηριοτήτων στις Σκουριές Χαλκιδικής. Μετά από χρόνια έντασης, συμπεριλαμβανομένων δικαστικών διώξεων, η φιλοδοξία της πρότασης είναι να πλαισιώσει τη συνεχιζόμενη συζήτηση στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενημερώνοντας τη μελλοντική λήψη αποφάσεων. Αυτή η τελική φάση του έργου θα περιλαμβάνει επίσης το τελικό παραδοτέο, το οποίο θα είναι μια σύνοψη όλων των εργασιών που θα παραχθούν υπό τις πέντε θεματικές ενότητες.